آنچه در قسمت دوم راهنمای جامع مکان یابی گلخانه می خوانید:
در قسمت دوم آموزش مکان یابی گلخانه، با مباحث علت های سطح کم زیر کشت گیاهان گلخانه ای در ایران، شرایط محیطی مورد نیاز محصول های گلخانه ای، مرحله های ساخت گلخانه، نمونه مطالعه های مکان یابی در کشور های گوناگون، عامل های موثر در مکان یابی گلخانه ها، آشنا می شویم. اگر هنوز قسمت اول راهنمای مکان یابی ساخت گلخانه را مطالعه نکردید، همین حالا بخوانید.
علت های سطح کم زیر کشت گیاهان گلخانه ای
بی گمان، عامل اصلی سطح کم زیر کشت گیاهان گلخانه یی وجود چالش های گوناگون در ساخت، شیوه های مدیریت و پرورش آنها و ترویج فرهنگ کار گروهی و مشارکتی است که برخی از علت های آن عبارت اند از:
- وجود مشکل در سازه ها و تأسیسات گلخانه یی،
- وجود چالش های گوناگون اقتصادی، بویژه در اقتصاد کشاورزی،
- نبود بازار مناسب و بدون واسطه محصول های تولید شده،
- توسعه نیافتگی امور مرتبط به کشاورزی نوین (به زراعی) و عامل های تولید،
- ضعف در دانش مهارتی نسبت به اصلاح و تولید بذرهای بومی (به نژادی)،
- نبود دانش مدیریت بهینه آبیاری و زهکشی،
- ضعف در دانش مهارتی کنترل آفت ها و بیماری گیاهان گلخانه یی، بویژه کنترل بیولوژیک آنها،
- ضعف در دانش مهارتی تغذیه گیاهی،
- ضعف در دانش مهارتی چگونگی حاصل خیزی خاک، بویژه خاک های گلخانه یی،
- نبود فرهنگ مشارکت طلبی، ترویج و انتقال یافته های پژوهشی و تحقیقاتی،
- ایجاد ضایعات و خسارت های ناشی از نبود دانش مهارتی در برداشت درست محصول،
- ایجاد ضایعات و خسارت های ناشی از نبود دانش مهارتی پس از برداشت (بسته بندی و عرضه مناسب به بازار)،
- وجود مشکل در استانداردسازی صنعت گلخانه و تولیدهای گلخانه یی کشور،
- توسعه نیافتگی فرهنگ کار گروهی و مشارکتی
شرایط محیطی مورد نیاز محصول های گلخانه ای
بیشتر محصول هایی که در گلخانه های کشورمان کشت و پرورش می یابند، از گونه های گرمسیری» و «نیمه گرمسیری» شمرده می شوند که میانگین دمای ماهیانه ۱۷ تا ۲۷ درجه سلسیوس را می پسندند. میانگین حداقلی و حداکثری دمای ماهیانه محصول های منطقه های گرمسیری، به طور معمول، ۱۲ و ۳۲ درجه سلسیوس را ترجیح می دهند. همچنین این محصول ها برای انجام فرایندهای فیزیولوژیک خود به اختلاف دمای بین ۵ تا ۷ درجه سلسیوس در طول شبانه روز نیازمنداند.
نکته! تا جایی که ممکن است، این اختلاف دما بیش از ۱۵ درجه سلسیوس نباید باشد.
از سوی دیگر، تطابق فتوپریودیک بیشتر محصول های گلخانه یی به گونه یی است که دست کم شش ساعت در روز به نور آفتاب نیاز داشته و در طول سه ماه، از میانه مهر ماه تا میانه دی ماه، در مجموع به ۵۰۰ تا ۵۵۰ ساعت نور آفتاب که تابش خورشیدی به اندازه ۲۰۰ کالری بر سانتی متر مربع در روز تابش نور خورشید است نیازمند است. همچنین، دامنه رطوبت مورد نیاز این محصول ها، به طور معمول، ۷۰ تا ۹۰ درصد است.
مرحله های ساخت گلخانه
به طور اصولی، گلخانه های تجاری با هدف تولید انبوه و اقتصادی انواع گل ها و گیاهان زینتی، سبزیها و میوه ها به وجود می آیند. بنابراین برای آماده سازی شرایط محیطی مناسب در درون آن ها:
- انتخاب محل مناسب،
- نوع سازه،
- نوع پوشش،
- تأسیسات به کار رفته در آن ها،
- مدیریت بهینه و نوین (مشارکتی و گروهی) آنها
- شیوه های بهره برداری محصول های آنها، از نشا تا عرضه به بازار هدف اهمیت اساسی دارند. در نتیجه برای ساخت یک گلخانه به گام های زیر باید توجه داشت:
گام نخست؛ انتخاب مکان (جانمایی درست) برای ساخت یک گلخانه مناسب است که بر افزایش کمی و کیفی محصول ها همراه با کاهش هزینه ها، بر اساس معیارهای عمومی قانونی، تأثیری بسزا خواهد داشت، بنابر این منظور از انتخاب مکان مناسب محورهای زیر است:
- دسترسی آسان به راه های ارتباطی حمل و نقل،
- دسترسی آسان به انرژی های ارزان و کم آلاینده در محیط زیست
گام دوم؛ منبع تأمین آب، پیش از ساخت گلخانه از نظر کمیت و کیفیت باید آزمایش شود.
گام سوم؛ سایه اندازی هرچه کمتر برای اسکلت گلخانه هاست. اندازه سایه ایجاد شده به زاویه تابش نور خورشید، فصل سال و نوع سازه گلخانه یی بستگی دارد. سایه بر کیفیت رشد گیاه در زمستان، زمانی که شدت نور کمتر است، بسیار زیاد تأثیر می گذارد. همچنین اگر زمین شیب دار باشد، ساخت گلخانه از نقطه وسط شیب (ارتفاع متوسط) باید آغاز شود.
نمونه مطالعه های مکان یابی در کشورهای گوناگون
در سال های اخیر مکان یابی برای انجام فعالیت های کشاورزی و باغبانی، توسعه زیاد داشته است. به چند نمونه زیر توجه کنید:
○ در ایران؛ مطالعه های بسیار درباره مکان یابی منطقه های آماده برای کشت زیتون، بررسی زمین های شیب دار و کاربری این گونه زمین ها برای کشت و کار، بررسی وضعیت منبع های آبی، بررسی وضعیت جنگل های کشور، توسعه و عمران روستایی، یکپارچه سازی زمین ها و … انجام شده است. نتیجه این مطالعه ها در کم کردن هزینه های زیاد مطالعات نقطه به نقطه، آزمون و خطا در مکان یابی و جانمایی، سرعت عمل در اجرای طرح ها و هدف گذاری های اصولی بلندمدت و پایدار داشته اند.
○ در اسپانیا؛ مطالعه یی به عنوان «سیستم GIS و ابزار تصمیم گیری برای برنامه ریزی کشاورزی در منطقه های خشک اسپانیا» انجام شده است. اساس این مطالعه بر پایه جمع آوری و تحلیل اطلاعات اقلیمی و جغرافیایی منطقه آلمریا در جنوب اسپانیا و ارائه نقشه های کاربری زمین ها بر اساس استعداد منطقه مورد مطالعه بود. در این مطالعه حدود ۲۰۰۰۰ هکتار از زمین های آماده برای کشت های گلخانه یی، تیپ شناسی گلخانه ها و چگونگی مدیریت آنها با اطلاعات بازاررسانی، خدمات رسانی و مانند این ها بررسی و تحلیل شدند.
○ در ترکیه؛ در سال ۲۰۰۵، مطالعه یی به عنوان «تعیین اقليم مورد نیاز گلخانه ها در استان سامسون» انجام شد. در این مطالعه عامل های مؤثر در اقلیم یابی گلخانه ها مانند: دما، رطوبت نسبی، تابش، بارش، یخبندان، باد، شیب، توپوگرافی، کاربری زمین ها و… ، بررسی و تناسب منطقه مورد مطالعه با دیدگاه های متفاوت تحلیل شده است. در ارزیابی های مرتبط، نقشه گرمای مورد نیاز گلخانه در عرصه مورد مطالعه براساس ماه های سال نشان داده شد تا در برنامه ریزی های بزرگ منطقه یی، مورد بهره برداری قرار گیرد. از سوی دیگر همه شهرهای آن استان از نظر پتانسیل ساخت گلخانه، یک به یک بررسی شدند.
○ در ترکیه؛ در سال ۲۰۰۷، برای بررسی تناسب اقلیمی ناحیه های شمال شرقی این کشور در حاشیه دریای سیاه و مقایسه آن با استان سامسون، مطالعه هایی انجام شد. نتیجه های این پژوهش نشان دادند؛ ناحیه های مورد مطالعه همانند: استان سامسون، بیشتر از استان های میانی ترکیه برای تولیدهای گلخانه یی مناسب اند.
○ در ایتالیا؛ در طول سال ۲۰۰۸، مطالعه یی به عنوان «ارزیابی فن آوری GIS در یافتن منطقه های آماده برای ساخت گلخانه» انجام شد. هدف از انجام این مطالعه، دستیابی هرچه بیشتر به امکان کاهش مصرف انرژی بر پایه استفاده از استعدادهای اقلیمی کشور ایتالیا بیان شده است. بر اساس این، عامل هایی چون؛ توپوگرافی و کاربری زمین ها و عامل های اقلیمی مانند باد، دما، رطوبت نسبی، بارش، تابش خورشید و بررسی و داده های به دست آمده در سیستم GIS تجزیه و تحلیل شدند و همچنین نقشه منطقه های آماده کشور برای مطالعه های دقیق تر در مرحله دوم، ارائه شد. بر پایه نتیجه های این ارزیابی، در آن کشور، حدود ۷۱٪ برابر ۷۱۶۰۰۰ هکتار استعداد خنثی برای ساخت گلخانه پهنه مطالعه یی داشتند و همچنین ۱۳٪ برابر ۱۳۵۰۰۰ هکتار استعداد متوسط و ۴% برابر ۴۱۰۰۰ هکتار استعدادی بالا برای ساخت شهرک های گلخانه یی داشتند.
○ در مکزیک؛ چندی از پژوهشگران دانشگاه واخنینگن هلند چند مطالعه را، در سال ۲۰۰۹، به عنوان «شناسایی اقلیم مناسب برای تولید محصول های گلخانه یی در مکزیک» انجام دادند. این مطالعه ها برای محصول های خیار، گوجه فرنگی و فلفل و نیز گل های شاخه بریده رز و ژربرا، انجام دادند (شكل 3).
عامل های مؤثر در مکان یابی گلخانه ها
در سال های اخیر، توسعه گلخانه های امروزی با فن آوری بالا در چند کشور پیشرفته آغاز شده است. میزان و سطح سلامت محصول در این گلخانه ها، نسبت به گلخانه های کشورهای بسیار متفاوت است. در گلخانه های پیشرفته با به کارگیری سطح های بالای مکانیزاسیون و اتوماسیون، خطای ناشی از نیروی انسانی به دست کم رسیده است، به گونه یی که بیشتر کارها به وسیله ربات ها و ماشین های خودکار انجام می گیرند اما این موضوع در گلخانه های با سطح فن آوری پایین تر، بسیار متفاوت و در درجه های پایین قرار دارد. این مهم ضرورت طراحی، ساخت و بهره برداری از گلخانه ها را با استفاده از دانش فنی روز و متناسب با شرایط اقلیمی، اجتماعی، اقتصادی و دسترسی به منبع ها و نهاده های تولید، دو برابر کرده است.
از سوی دیگر، در سال های اخیر موضوع ساخت شهرک ها و مجتمع های گلخانه یی در کشور به یکی از مسئله های مهم تبدیل شده است که با توجه به سرمایه گذاری بزرگ مورد نیاز در این گونه پروژه ها، هر گونه سعی و خطا از بین رفتن سرمایه های ملی و زمان را به دنبال خواهد داشت. بنا بر این؛ ضرورت دارد نسبت به بررسی جنبه های گوناگون این پروژه ها اقدام کرد تا از بروز خطاهای بیش تر بتوان جلوگیری کرد. به همین منظور در این نوشتار، مسئله های اصلی پیش رو در ساخت شهرک های گلخانه یی در مرحله اولیه مکان یابی به صورت مفصل بررسی، تحلیل و معرفی می شوند.
با توجه به افزایش روزافزون هزینه حامل های انرژی و واقعی شدن قیمت سوخت های فسیلی، تأمین انرژی مورد نیاز گلخانه ها یکی از پرهزینه ترین نهاده های تولید در گلخانه است. از دیدگاه اقتصادی، تأمین شرایط محیطی گلخانه ها بسیار گران قیمت می تواند باشد، بویژه اگر امکانات مورد نیاز در محل موجود و اقلیم منطقه نیز متناسب با فعالیت مورد نظر نباشند. در نتیجه برای کاهش هزینه های مربوط به تأمین و مصرف انرژی و نیز بهینه یابی شرایط و موقعیت اقتصادی اجتماعی جای ساخت گلخانه ها، روشی درست برای مکان یابی آنها باید در پیش گرفته شود. درباره مکان یابی گلخانه ها، مطالعات فراوان انجام شده که مهم ترین آنها عبارت اند از:
- تعیین تناسب اقلیمی منطقه از طریق گردآوری، مطالعه و تحلیل آمار هواشناسی طولانی مدت (میانگین دمای حداقل ماهانه، میانگین دمای حداکثر ماهانه، میانگین دمای ماهانه، روزهای یخبندان، سرعت حداکثر و جهت وزش باد غالب، میانگین تشعشع خورشیدی ماهانه، ساعتهای آفتابی، روزهای ابری، میانگین رطوبت نسبی ماهانه) و نیز بررسی مختصات جغرافیایی منطقه (عرض جغرافیایی و ارتفاع از سطح دریا)،
- مطالعه کیفیت و کمیت آب منطقه،
- مطالعه وضعیت زیرساخت های ضروری و نهاده های مهم تولید،
- مطالعه فاصله از بازارهای عمده مصرف یا امکان صادرات به خارج از کشور،
- مطالعه کیفیت خاک منطقه در کشت های خاکی،
- مطالعه وضعیت توپوگرافی منطقه و سایه اندازها و بادشکن های طبیعی موجود در منطقه،
- مطالعه وضعیت زهکشی (خارج کردن آب و نمک های حل شدنی از سطح و زیر سطح مزرعه برای تسهیل رشد گیاه) طبیعی منطقه،
- مطالعه وضعیت سیل آب در منطقه،
- مطالعه روش جمع آوری و دفع آب ناشی از بارندگی ها،
- مطالعه وضعیت زیست محیطی منطقه در صورت اجرای پروژه های گلخانه یی
ادامه مبحث راهنمای جامع مکان یابی ساخت گلخانه را در اپلیکیشن اندروید دانشنامه کشت گلخانه ای بخوانید:
- تعیین تناسب اقلیمی منطقه ها برای تأسیس و بهره برداری از گلخانه ها
- تبدیل ساعت های آفتابی به میزان تابش خورشیدی در منطقه های بدون آمار تابش
- تعیین تناسب اقلیمی برای چند استان
- کمیّت و کیفیّت آب منطقه
- دسترسی به زیرساخت های ضروری و نهاده های مهم تولید بازار مصرف
- وضعیّت خاک شناسی و توپوگرافی
- وضعیّت هیدرولوژیکی منطقه
- وضعیّت محیط زیست منطقه
- روش تصمیم گیری و انتخاب گزینۀ برتر
- روش تحليل سلسله مراتبي (AHP)
- ساخت درخت سلسله مراتبي
- تعيين ضريب اهميت معيارها و زيرمعيارها
- تعيين ضريب اهميت گزينه ها
- تعيين امتياز نهايي گزينه ها
- بررسي سازگاري در قضاوت ها
- نتیجه گیری و توصیه های کاربردی
در این برنامه علاوه بر این آموزش، صدها آموزش و مطلب مفید و بروز در زمینه گلخانه داری را مطالعه کنید.
