کنترل رطوبت نسبی گلخانه، تهویه گلخانه، ضدعفونی کردن بستر کشت و بهداشت گلخانه
در ادامه مبحث «مدیریت تولید در گلخانه» این بار به موضوعات «رطوبت، تهویه، بهداشت و ضدعفونی بستر کشت گلخانه» می پردازیم و در مورد آن صحبت می کنیم. در قسمت قبل در مورد غنی سازی گلخانه با دی اکسید کربن صحبت کردیم که پیشنهاد می کنیم این موضوع ها را هم مطالعه کنید. همچنین سایر قسمت های مبحث مدیریت تولید در گلخانه را از فهرست انتهای این مطلب پیگیری کنید.
رطوبت در گلخانه و رابطه آن با دما
معمولا مقدار رطوبت موجود در هوا را به صورت رطوبت نسبی بیان می کنند که عبارت است از نسبت وزن رطوبت واقعی موجود در هوا، به کل وزن رطوبتی که در همان شرایط می تواند وجود داشته باشد. رطوبت نسبی وابسته به دمای محیط است. هوای گرم قابلیت نگهداری رطوبت بیشتری نسبت به هوای خنک دارد؛ بنابراین با افزایش دمای هوا، میزان رطوبت نسبی محیط کاهش می یابد؛ مثلا مقدار رطوبت هوایی که در دمای ۲۱ درجه سانتیگراد جای می گیرد، دو برابر مقدار رطوبتی است که در دمای ۱۰ درجه سانتیگراد قابل نگهداری است. به عبارت دیگر مقدار رطوبت نسبی در دمای ۲۱ درجه سانتیگراد، نصف رطوبت نسبی هوا در دمای ۱۰ درجه سانتیگراد است. این موضوع در مدیریت رطوبت نسبی گلخانه، از اهمیت خاصی برخوردار است.
نقطه شبنم نشان دهنده دمایی است که بخار آب شروع به میعان و تولید شبنم می کند. تشکیل قطرات آب بر روی گیاه زمانی رخ می دهد که دمای سطح برگ های پائین تر از نقطه شبنم باشد؛ در این حالت مقدار زیادی رطوبت در هوا وجود دارد و هوا گنجایش رطوبت بیشتری را ندارد و بنابراین، رطوبت اضافی هوا به صورت شبنم در می آید. قطرات آب بر روی سطوحی تشکیل می گردد که دمای شان به اندازه دمای محیط یا سردتر از آن باشد؛ به عبارت دیگر شبنم ابتدا بر روی سردترین سطوح تشکیل می شود که این سطوح به ترتیب، پوشش گلخانه، اسکلت گلخانه و سطح برگها است؛ مثلا زمانی که دمای گلخانه، 15.5 درجه سانتیگراد، رطوبت نسبی، ۸۵ درصد و دمای برگ کمتر از 12.5 درجه سانتیگراد باشد، تولید شبنم رخ می دهد. اما در دمای 15.5 درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی ۹۵ درصد، تشکیل شبنم بر روی سطح برگ زمانی رخ می دهد که دمای برگ، ۱ درجه سانتیگراد کمتر از دمای هوا باشد.
میزان رطوبت نسبی گلخانه به وسیله دستگاه رطوبت سنج نشان داده می شود. شکل ۶۲، یک دستگاه رطوبت سنج عقربه ای و شکل ۶۳، یک دستگاه رطوبت سنج الکترونیکی را نشان می دهد.
تهویه گلخانه و اهداف آن
تهویه، عملی است که طی آن هوای داخل و خارج گلخانه با یکدیگر ارتباط پیدا می کنند و ممکن است به صورت طبیعی یا با استفاده از پنکه های دمنده و مکنده انجام شود. تهویه گلخانه با اهداف زیر انجام می شود:
الف- کاهش دمای گلخانه
کاهش دمای گلخانه بدون استفاده از خنک کننده های تبخیری، یکی از مهمترین اهداف انجام تهویه است. در بیشتر گلخانه های سنتی، که خنک کننده های تبخیری وجود ندارد، با باز کردن پنجره های سقفی و جانبی همراه با سایه دادن گلخانه، تا حد زیادی گرمای گلخانه را کاهش می دهند.
ب- جبران کمبود دی اکسید کربن لازم برای فتوسنتز
به علت بسته بودن فضای گلخانه، به خصوص در زمستان، دی اکسید کربن توسط گیاهان گلخانه ای مصرف می شود و برای ادامه فتوسنتز گیاه، کمبود دی اکسید کربن به وجود می آید. بنابراین حداقل اقدام لازم برای تأمین دی اکسید کربن گلخانه تا حد طبیعی آن (ppm ۳۴۰)، انجام تهویه است.
ج- کاهش رطوبت نسبی گلخانه
افزایش بیش از حد رطوبت نسبی در گلخانه، سبب افزایش تراکم بخار آب بر روی برگ های گیاه و تشکیل قطرات آب بر روی پوشش گلخانه می شود. با انجام تهویه، هوای خشک تر بیرون وارد گلخانه شده و تا حد زیادی از رطوبت نسبی گلخانه می کاهد.
د- خارج کردن گازهای سمی از گلخانه
عمومی ترین و جدی ترین گازهای آلوده کننده در گلخانه، از مبادله کننده های حرارتی ناقص، احتراق سوخت به صورت ناقص و کثیف بودن سوخت، تولید می شوند و بسته بودن محیط گلخانه به منظور جلوگیری از اتلاف گرما، به بروز این مشکل کمک می کند. مونواکسید کربن در غلظت کم، باعث سردرد و سرگیجه کارگران داخل گلخانه می شود و در غلظت بالاتر از50 ppm (0.005 درصد)، می تواند سبب صدمه جدی و مرگ شود. نشت گازهایی، مانند پروپان و متان، در غلظت بسیار بالا برای سلامتی انسان خطرناک است، اما نشت مقادیر کمی از این گازها باعث تأثیرات منفی در گیاهان می شود. گاز اتیلن نیز فقط در غلظت های زیاد برای انسان خطرناک است، اما در گیاه گوجه فرنگی، حتی غلظت های کمتر از ppm 0.05، نیز سبب اپی ناستی (خمیدگی برگ ها به سمت پائین) برگها می شود. مواجه شدن گیاه برای طولانی مدت با غلظت های بسیار کم اتیلن، ممکن است سبب ضخیم تر شدن ساقه، افزایش شاخه زایی و ریزش جوانه های گل یا توسعه میوه ها به صورت بدشکل شود. تشخیص علائم مسمومیت اتیلن در غلظت های خیلی کم، مشکل است و به علت طولانی بودن فاصله زمانی بین مواجه شدن با اتیلن و بروز خسارت، تشخیص آن سخت تر می شود. همچنین به علت مصرف اکسیژن برای احتراق سوخت، کمبود اکسیژن در گلخانه ایجاد و سبب سوختن ناقص سوخت می شود که به نوبه خود، موجب تولید بیشتر گاز مونواکسید کربن می گردد. بهترین روش برای جلوگیری از بروز چنین مشکلاتی، انجام تهویه مناسب است تا هم اکسیژن مورد نیاز سیستم حرارتی تأمین گردد و هم گازهای آلوده کننده از گلخانه خارج شوند.
شرایط گلخانه و لزوم ضدعفونی کردن بستر
شرایط گرم و مرطوب داخل گلخانه، موجب رشد آفات و عوامل بیماری زای گیاهی می شود. کشت مداوم یک محصول، شيوع آفات و بیماری ها را تشدید می کند و خود موجب ضعیف شدن بوته ها، کاهش عملکرد و کیفیت محصول تولیدی می شود، بنابراین یکی از عوامل مهم در مدیریت گلخانه ، کنترل آفات و بیماری ها است. تا قبل از سال ۱۹۵۰، برای مبارزه با بیماری های خاکزی، بستر کشت گلخانه سالی یک بار تعویض و با کمپوست، یا بستر کشت جدید، جایگزین می شد. اما این روش بسیار پرهزینه و وقت گیر بود و بنابراین روش ضدعفونی کردن خاک، جایگزین آن شد. ضدعفونی کردن بستر کشت گلخانه ها، بعد از پایان هر کشت و قبل از شروع کشت جدید انجام می شود. بهترین زمان برای ضدعفونی کردن خاک، فصل تابستان است؛ زیرا بستر کشت گرم تر بوده و نیاز به مصرف انرژی برای ضدعفونی کردن با بخار کم می شود و کارایی ضدعفونی کردن خاک با مواد شیمیایی و نور خورشید، افزایش می یابد. ضدعفونی کردن بستر باید به نحوی باشد که عوامل بیماری زای خاکزی، نماتدها، حشرات و علف های هرز از بین بروند.
هر چند ضدعفونی کردن خاک در شروع کار گلخانه می تواند عوامل بیماری زا، حشرات، نماتدها و علف های هرز را از بین ببرد، اما هیچ تضمینی وجود ندارد که بعد از ضدعفونی، گلخانه دوباره دچار آلودگی نشود؛ بنابراین باید نوعی راهبرد مدیریتی جامع را در پیش گرفت که شامل کلیه روش ها و اقداماتی باشد تا از آلوده شدن گلخانه جلوگیری نماید. در حقیقت، راهبرد مدیریت جامع حفاظت و تولید (IPP)، رعایت کلیه نکات فنی و بهداشتی از زمان ساخت گلخانه تا قبل از ایجاد بیماری است که حتی نوع سازه گلخانه و تجهیزات به کار رفته در آن را نیز، برای کنترل عوامل محیطی گلخانه شامل می شود. ضدعفونی کردن خاک، عملیات های ساده به زراعی و رعایت بهداشت گلخانه از اجزای مهم این راهبرد هستند.
اولین قدم در پیشگیری از حمله آفات و بیماری ها، ضدعفونی کردن خاک است؛ سپس باید مسائل مربوط به بهداشت گلخانه به طور کامل رعایت تا از آلودگی مجدد گلخانه جلوگیری شود و سرانجام در صورت حمله آفات و بیماری ها، می توان با استفاده از روش های زیستی، مکانیکی و شیمیایی، بر علیه آنها مبارزه کرد.
ادامه مبحث مدیریت تولید در گلخانه | رطوبت، تهویه، بهداشت و ضدعفونی بستر کشت را که شامل عنوان های زیر است، در اپلیکیشن اندروید دانشنامه کشت گلخانه ای بخوانید:
- سطح مطلوب رطوبت نسبی در گلخانه
- نقش رطوبت نسبی در افزایش بیماری ها
- روش های کاهش رطوبت نسبی گلخانه
- روش های انجام تهویه
- ضدعفونی کردن گلخانه
- اصول بهداشت گلخانه
در این برنامه علاوه بر این موضوع، صدها مطلب آموزشی مفید و بروز دیگر در زمینه گلخانه داری را بخوانید.
