راهنمای عملی پرورش آنونا (آشنایی با گیاه)

قسمت اول راهنمای پرورش آنونا

آنونا در بسیاری از کشورهای آفریقایی، آسیایی و نیز آمریکای شمالی، جنوبی و مرکزی مورد کشت و کار قرار می گیرد و به دلیل ارزش بالای غذایی، دارویی و اقتصادی روز به روز بر سطح زیر کشت و دامنه توسعه آن افزوده می شود. این گیاه در ایران چندان شناخته شده نیست، اگر چه طی سال های اخیر در مناطق جنوبی استان سیستان و بلوچستان مورد توجه باغداران قرار گرفته و با نام سیتاپل شناخته می شود که احتمالا تغییر یافته نام یکی از ارقام هندی آن (Seetaphal) به گویش محلی می باشد.

بدون تردید با توجه به سازگاری بالای آنونا، امکان توسعه کشت این گیاه در بسیاری از مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیر کشور وجود دارد که با همت بلند و تلاش کارشناسان، باغداران و متولیان بخش کشاورزی انتظار می رود در آینده نزدیک شاهد شکوفایی این محصول در عرصه تولید و اقتصاد کشور باشیم.

گیاه شناسی و اهمیت میوه آنونا

آنونا ، اسم جنس درخت میوه ای گرمسیری از خانواده Annonaceae با حدود ۱۱۹ گونه است که نام آن از واژه ای لاتین به معنی «بارآور یک ساله» گرفته شده است. هفت گونه و یک هیبرید این گیاه برای مصارف خانگی و تجاری مورد کشت و کار قرار می گیرد که در این دستورالعمل به پنج گونه مهم آن پرداخته می شود.

از میان این گونه ها، سه گونه شامل Annona cherimola معروف به چريمويا، A. muricata معروف به ساورساپ و A. squamosa معروف به شوگر-اپل دارای اهمیت تجاری بوده و دو گونه A. reticulata معروف به کاستارد-اپل و A. senegalensis معروف به ساورساپ وحشی به مصارف محلی می رسند.

به طور کلی آنوناها درختچه یا درختان کوچک به ارتفاع ۷-۵ متر به فرم عمودی تا کمی پهن هستند، پوست تنه آنها به رنگ قهوه ای متمایل به خاکستری است که غالبا ناهموار و موج دار می باشد. اکثر انواع آنونا، به جز چند مورد استثنایی خزان کننده اند. وقوع خزان حتی در گونه های گرمسیری آن، مخصوصا هنگامی که در مناطق با فصول گرم یا خشک بدون بارندگی کشت گردند، مشاهده می شود.

کشت و کار انواع آنونا، آسان و در مقایسه با سایر گیاهان به مراقبت های زراعی کمتری نیازمند است. بر حسب نوع گونه، عمر تجاری یک درخت سالم آنونا حدود 15 سال و عملکرد آن بین ۲۰-۸ تن در هکتار برآورد می گردد. چریمویا، تنها گونه آنوناست که به خوبی با شرایط نیمه گرمسیر یا مناطق مرتفع گرمسیری سازگاری یافته است. چهار گونه دیگر عمدتا با مناطق پست گرمسیری سازگارند، اگرچه در مناطق نیمه گرمسیر نیز از رشد رضایت بخشی برخوردارند.

در بین گونه های آنونا سه گونه چریمویا، ساورساپ و شوگر-اپل بیشترین میزان بازار پسندی و در نتیجه ارزش اقتصادی را دارند.

میوه این گونه ها، مزه و طعم خوبی دارد و عمدتا در سطوح تجاری محلی، منطقه ای یا ملی و به ندرت بین المللی به بازار عرضه می شود. پالپ میوه گونه های مذکور به صورت تازه یا منجمد به فروش می رسد که معمولا به عنوان دسر یا جهت تهیه شربت و بستنی مورد استفاده قرار می گیرد.

اگر چه گونه های کاستارد-اپل و ساورساپ وحشی از اهمیت اقتصادی کمتری برخوردارند، با این وجود میوه تازه آنها نیز در کشورهای در حال توسعه بازار فروش قابل قبولی دارد. آنونا همانند بسیاری دیگر از درختان و درختچه های گرمسیری مثل انبه، نارگیل و تمر هندی، گیاهی چند منظوره به شمار می رود. ارزش غذایی قابل توجه این محصول و نقش مستقیم آن در تأمین امنیت غذایی جامعه همراه با کاربردهای متعدد دارویی و صنعتی موجب شده مورد توجه کشاورزان خرده پا و متوسط قرار گیرد و افزایش درآمد خانوار را در پی داشته باشد.

ارزش غذایی، اجتماعی و اقتصادی آنونا

میوه آنونا مقدار قابل توجهی کربوهیدرات دارد که از منابع عالی تأمین کننده انرژی محسوب می شود. برای مثال مردی به وزن 65 کیلوگرم و با فعالیت شدید فیزیکی، روزانه به 4000 کیلو کالری انرژی در جیره غذایی خود نیاز دارد. از آنجا که میزان کالری موجود در ۱۰۰ گرم گوشت میوه چریمویا برابر ۹۰ کیلو کالری است، مصرف روزانه 0.5 کیلوگرم از این میوه، ۱۱٪ نیاز روزانه او را تأمین خواهد کرد. میزان پروتئین و ویتامین موجود در میوه آنونا نسبتا پایین ولی از نظر مواد معدنی همچون کلسیم، فسفر و پتاسیم که نقش های بیولوژیکی قابل توجهی مثل حفاظت از استخوان ها و دندان ها، تقویت عضلات و افزایش سلامت عمومی بدن را بر عهده دارند، غنی می باشد. در مقام مقایسه گفته می شود ارزش غذایی میوه گونه چریمویا از انجیر، انبه و انگور بالاتر است.

برای مثال، در سال های اخیر اقدام به پرورش شوگر – اپل در اراضی بایر هند با اهداف غذایی و دارویی می نمایند.

کاربردهای دارویی میوه آنونا

انواع آنونا کاربرد گسترده ای در طب سنتی آفریقا دارند. اخیرا نیز برخی از انواع آنها جهت تولید داروهای جدید در کشورهایی همچون ایالات متحده و هند مورد استفاده قرار گرفته اند. بخش های مختلف آنونا که در طب سنتی مورد استفاده قرار می گیرند دارای مواد مؤثره ی مختلفی همچون انواع تانن، آلكالوئيد و فلاونوئید می باشد.

ریشه های شوگر-اپل را می توان جهت درمان اسهال های خونی شدید و افسردگی مورد استفاده قرار داد، در حالی که برگ های آن کارکرد مؤثری در درمان آماس، زخم و افتادگی مقعد دارند. دم نوش تهیه شده از برگ های آنونا، مسهلی قوی و ملین به شمار می رود. ریشه، برگ ها و پوست ساورساپ وحشی جهت درمان سرطان، تشنج، بیماری های مقاربتی، اسهال و اسهال خونی، تب، فیلاریوز و ناتوانی جنسی مردان کاربرد دارد.

هشدار: از آنجا که بعضی ترکیبات شیمیایی موجود در آنونا خواصی سمی دارند، توصیه می شود از خود درمانی با این گیاه اجتناب گردد و هر گونه استفاده دارویی از آن صرفا از طریق مشاوره تخصصی با مراکز درمانی انجام شود.

فرآورده های صنعتی آنونا

چريمويا، ساورساپ، شوگر-اپل و کاستارد-اپل، میوه هایی هستند که به شکلی گسترده به محصولاتی همچون بستنی، شربت، انواع کلوچه، شیرینی و آب میوه تبدیل و مصرف می شوند.

ساورساپ، مستعد ترین میوه برای مقاصد صنعتی است، چون به سادگی اکسیده نشده و قابلیت ریکاوری پالپ از میوه بالایی دارد.

چریمویا را می توان به طور موفقیت آمیزی منجمد و داخل فریزر خانگی تا ۱۲۰ روز نگه داری نمود.

پالپ شوگر-اپل را هم می توان فرآوری و منجمد کرد، اگر چه فرآوری صنعتی آن از اهمیت کمتری نسبت به چریمويا و ساورساپ برخوردار است.

از دانه و گوشت آنونا، اسانسی (استرهای اسیدهای آلیفاتیک) گرفته می شود که جهت بهبود طعم فرآورده های میوه آن مورد استفاده قرار می گیرد. دانه های ساورساپ حاوی حدود ۲۲٪ اسید چرب است که می تواند به عنوان طعم دهنده مورد استفاده قرار گیرد، اما مقدار اسید چرب موجود در چریمویا حدود ۷٪ است.

یادآوری این نکته حائز اهمیت است که به دلیل وجود آلکالوئیدها و پلی فنل ها که در غلظت های بالا خیلی سمی هستند، بایستی هر گونه عصاره گیری از پالپ یا دانه این محصول، تحت شرایط کنترل کیفی بالا انجام گیرد.

شرایط کاشت درخت آنونا

شرایط آب و هوایی (مخصوصا دما)، عامل مهم و مؤثری در تعیین محل احداث باغ آنوناست. ساورساپ، کاستارد-اپل و شوگر-اپل را در مناطق پست با هوای گرمسیری و دمای بین ۳۰-۲۱ درجه سانتی گراد می توان کاشت. شوگر-اپل در شرایط با زمستان ملایم به خوبی رشد می کند، نسبت به خشکی متحمل است، اما برای رشد و باردهی به تابستان های ملایم با توزیع یکنواخت رطوبت نیازمند است. لازم به ذکر است بارندگی و رطوبت بالا در زمان اوج گل دهی به افزایش تولید میوه در گونه های مختلف آنونا می انجامد. نوع خاک نیز اهمیت زیادی در کشت و کار موفقیت آمیز آنونا دارد که لازم است مورد توجه ویژه قرار گیرد.

کاستارد-اپل قابلیت کشت در خاک های با  pH. ۵-۸ را دارد و نسبت به گستره ای از انواع خاک به جز خاک های خیلی قلیایی مقاوم است، در نتیجه به عنوان پایه برای چريمويا و ساورساپ توصیه می شود. در جدول زیر نیازهای خاکی سه گونه مهم آنونا خلاصه شده است.

وجود زیرساخت های محلی و بازار فروش نیز از جمله عواملی است که انتخاب محل باغ را تحت تأثیر قرار می دهد. میوه آنونا بسیار فساد پذیر است و قادر به تحمل شرایط حمل و نقل جاده ای نامناسب و دور دست نیست، مگر آنکه از بسته بندی مناسب همچون کیسه های کاغذی مقاوم پر شده با پوشال، سبدهای بافته شده و یا کارتن استفاده شود که البته این کار مستلزم صرف هزینه اضافی و در نتیجه کاهش درآمد خواهد بود. بنابراین بهتر است کشت و کار آن در مناطقی انجام شود که دارای جاده های فنی و استاندارد و حتی الامکان نزدیک به بازارهای بزرگ مصرف باشد.

در قسمت بعدی به روش های تکثیر آنونا پرداختیم که در این قسمت و قسمت های دیگر پرورش این گیاه با ما همراه باشید.